Συντονιστής
κ. Σωκράτης Ιωακείμ, Δημοσιογράφος
Φιλοξενούμενοι
- κ. Γιώργος Κόκκινος, Καθηγητής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
- κ. Άγγελος Παληκίδης, Επίκουρος Καθηγητής Διδακτικής της Ιστορίας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
- κ. Λούκας Περικλέους, Εκπαιδευτικός, Ειδικός Επιστήμονας Ιστορικής Παιδείας, Πανεπιστήμιο Κύπρου
Στην όγδοη διαδικτυακή εκπομπή των Science Hoaxes έγινε συζήτηση του ρόλου της ιστορίας στις σημερινές κοινωνίες και ειδικά στον χώρο της εκπαίδευσης. Η εκπομπή πραγματεύτηκε ζητήματα σχετικά με την ύπαρξη ιστορικής αλήθειας, τον τρόπο διδασκαλίας της ιστορίας σε παιδιά, τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων από την επιστήμη της ιστορίας και τον τρόπο συμβολής της διδασκαλίας της ιστορίας στην αντίσταση στην παραπληροφόρηση και στις θεωρίες συνωμοσίας στην εποχή της μετα-αλήθειας.
Είναι γενικά παραδεκτό πως το μάθημα της ιστορίας στα σχολεία γίνεται υποχείριο της κυρίαρχης ιδεολογίας και είναι γεγονός πως η κοινωνία παρεισφρέει στον πορώδη θεσμό του σχολείου και οι ιστορικοί είναι αδύνατον να παρέμβουν και να εμποδίσουν την παραπληροφόρηση. Το ζήτημα της αλήθειας είναι οδυνηρό και είναι γεγονός πως διανύουμε μία εποχή κρίσης της ιστορικής επιστήμης. Δηλώσεις πολιτικών για χρήση του μαθήματος της ιστορίας για την καλλιέργεια εθνικής συνείδησης, μεταθέτουν το ζήτημα της αλήθειας στις ελληνικές καλένδες. Ωστόσο, η πίστη στις επιστημονικές αξίες είναι στάση πολιτικής και ιδεολογικής υπευθυνότητας, και ως εκ τούτου, όσοι ασχολούνται με τη διδασκαλία της ιστορίας δεν απαλλάσσονται από την ευθύνη αυτή.
Το μάθημα της ιστορίας έχει υβριδική μορφή: από τη μία περιλαμβάνει την επιστημονική ιστορία, και από την άλλη, τη δημόσια ιστορία. Σε πολλές χώρες, η σχολική ιστορία επικεντρώνεται κυρίως στην επιστημονική ιστορία, ενώ σε κάποιες άλλες, όπως στην Ελλάδα και Κύπρο, ακολουθείται η οδός της δημόσιας ιστορίας. Είναι σαφές πως δεν είναι εφικτό η ιστορία να διδάσκεται αμιγώς επιστημονικά, εντούτοις, το ερώτημα που πρέπει να θέσουμε ως δημοκρατική κοινωνία είναι τι είδους πολίτες επιθυμούμε να δημιουργήσουμε. Εάν θέλουμε πολίτες με κριτική σκέψη, που να αντιστέκονται στην παραπληροφόρηση, τότε θα πρέπει να κινηθούμε προς την επιλογή της επιστημονικής ιστορίας. Εδώ, ο ρόλος των εκπαιδευτικών είναι εξαιρετικά σημαντικός, αφού θα πρέπει να αγωνιστούν για να καλλιεργήσουν μία κουλτούρα αναζήτησης της αλήθειας από τα παιδιά. Η ιστορική αλήθεια κινδυνεύει στην εποχή μας και δέχεται επίθεση τόσο από τις εκάστοτε θεωρίες συνωμοσίας όσο και από ακραίες μεταμοντέρνες αντιλήψεις.
Επίσης, ένα άλλο ζήτημα που απασχολεί τους απανταχού ιστορικούς είναι ότι ζούμε σε μία εποχή πρωτοφανούς πρόσβασης στη γνώση λόγω της τεχνολογίας, αλλά δυστυχώς αυτό δεν οδηγεί σε περισσότερο ενημερωμένους πολίτες. Αντιθέτως, επειδή στο διαδίκτυο κυριαρχεί η παραπληροφόρηση, παρατηρείται αύξηση των θεωριών συνωμοσίας και των σχετικών κινημάτων (π.χ. κίνημα αντι-εμβολιαστών). Η γνώση είναι πιο «φθηνή» στο διαδίκτυο (βίντεο στο YouTube) ενώ η πρόσβαση σε επιστημονικά άρθρα είναι δυσκολότερη.
Στη σημερινή κοινωνία υπάρχει διάχυτη η αντιπαράθεση μεταξύ της αλήθειας και της μη ανακάλυψης της αλήθειας. Οι ιστορικοί θα πρέπει να αναζητούν την αλήθεια με κάθε τίμημα. Υπάρχει πλέον πρόσβαση σε έναν μεγάλο όγκο πληροφοριών και μερίδα πολιτών αντιδράει πλέον σε κάθε προσπάθεια συγκάλυψης της αλήθειας, όπως φαίνεται και από πρόσφατες διαδηλώσεις και εξεγέρσεις ανά το παγκόσμιο. Το μήνυμα είναι ηχηρό: η σιωπή είναι βία. Οι εκπαιδευτικοί και οι ιστορικοί δεν πρέπει να σωπαίνουν, παρά το γεγονός πως η αποκάλυψη της αλήθειας προκαλεί μεγάλα χάσματα σε κοινωνίες που έχουν υποστεί μετατραυματικό σοκ, όπως και η Κύπρος. Ο φόβος ότι η αλήθεια θα προκαλέσει πολιτικό και κοινωνικό διχασμό είναι υπαρκτός και οδηγεί πολλές φορές τους ίδιους τους ιστορικούς να αποσιωπούν γεγονότα. Η σχολική ιστορία, για να έχει νόημα, πρέπει να βασίζεται σε επιστημονικά πρωτόκολλα, αλλιώς θα κολυμπάει στα βαλτώδη νερά της ιδεολογικοποίησης.
Είναι πολύ σημαντικό επίσης να αναγνωριστεί η σχέση της διδασκαλίας της ιστορίας με την ίδια την κοινωνία. Το σχολείο είναι ένα μόνο μέρος της κοινωνίας. Αν η κοινωνία δεν έχει ως προτεραιότητά της την αλήθεια, τότε δεν πρέπει το σχολείο να φέρει την ευθύνη. Το σχολείο έπεται στο άρμα της επιστημονικοποίησης. Αν αντιμετωπίζουμε την αλήθεια ως πρόβλημα, τότε έχουμε πρόβλημα ως κοινωνία. Η κοινωνία θέλει να ζει στη λήθη αλλά ταυτοχρόνως αυτό να μην αμφισβητείται. Σε σχέση με τη διδασκαλία της ιστορίας, επικρατούν δύο τάσεις: η λήθη ή η διαστρέβλωση γεγονότων. Η λήθη έγκειται βασικά στη μη συμπερίληψη επίμαχων γεγονότων στα σχολικά εγχειρίδια ή την περιληπτική καταγραφή τους και καταχώρηση στα τελευταία κεφάλαια της ύλης, τα οποία, κατά κανόνα, οι εκπαιδευτικοί δεν προλαβαίνουν να διδάξουν. Η διαστρέβλωση γεγονότων συμβαίνει επειδή η κυρίαρχη ιδεολογία θέλει να επιβάλλει τη δική της ιστορική μνήμη.
Ένα άλλο σημείο συζήτησης ήταν η έννοια της αλήθειας. Στον δημόσιο λόγο, ο καθένας έχει τη δική του αλήθεια. Για πολλά ζητήματα δεν υπάρχουν συμφωνημένες αλήθειες. Θα πρέπει, ως κοινωνία, να δώσουμε στα παιδιά την ευκαιρία να δουν τις διαφορετικές ερμηνείες και να μπορούν να τεκμηριώσουν την ερμηνεία που θα επιλέξουν. Τα παιδιά μαθαίνουν ιστορία από τους γονείς, τους φίλους, την τηλεόραση. Στο σχολείο, οι εκπαιδευτικοί συνήθως επιβάλλουν αφηγήσεις στα παιδιά, τις οποίες αυτά θα αναπαραγάγουν στις γραπτές εξετάσεις. Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης στα παιδιά θα πρέπει να είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του εκπαιδευτικού μας συστήματος.
Ένα άλλο ερώτημα που τέθηκε είναι εάν υπάρχει αντικειμενικά ιστορική αλήθεια. Είναι παραδεκτό πως αυτό που σήμερα είναι αλήθεια, μπορεί να μην είναι αλήθεια για τους μελλοντικούς ιστορικούς, αφού οι πηγές πολλαπλασιάζονται και οι αναζητήσεις των ιστορικών διαφοροποιούνται. Όταν αλλάζουν οι κοινωνικές προτεραιότητες, αλλάζει και ο τρόπος προσέγγισης από τους ιστορικούς. Η εικόνα που σχηματίζουμε για το παρελθόν μεταβάλλεται. Ο ιστορικός μαζεύει υλικό και θέτει καινούρια ερωτήματα για να συλλάβει το παρελθόν στην ολότητά του, πράγμα ανέφικτο. Η επιστημονική κοινότητα αποφασίζει σε κάθε εποχή ποια γεγονότα θα είναι κυρίαρχα και ποια θα περιθωριοποιηθούν. Η ιστοριογραφία έχει τρεις μορφές:
(α) την εθνική,
(β) την ιδεολογική εγχάραξη, όπου το παρελθόν νομιμοποιεί την εξουσία, και
(γ) την κριτική ή απομυθοποιητική, όπου ο ιστορικός συζητάει τη μέθοδο και τα πορίσματά του με τους ομότεχνους του και η διαβούλευση αυτή οδηγεί πιο κοντά στην αλήθεια.
Ο σκοπός της ιστορικής εκπαίδευσης είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Πολλές φορές όμως θα πρέπει να ακολουθείται μία ιδιαίτερη συλλογιστική σε ότι αφορά στους μύθους, όπως για παράδειγμα, η απάντηση στο ερώτημα εάν υπήρξε το κρυφό σχολειό. Εάν κάποιος θεωρήσει πως ο μύθος αντιστοιχεί στην πραγματικότητα, τότε υπήρξε. Εάν ακολουθηθεί η επιστημονική ιστορία, τότε δεν υπήρξε. Εάν ιστορικοποιηθεί ο μύθος, τότε θα πρέπει να μελετήσουμε τη σκοπιμότητα την οποία εξυπηρετούσε ο συγκεκριμένος μύθος. Προασπίζοντας τον μύθο, προασπίζεται η ταυτότητα ενός λαού και αυτό πολλές φορές οδηγεί τους ιστορικούς να κάνουν αναφορά στους συλλογικούς μύθους.
Επίσης, η πολιτική έχει σημαντική επίδραση στη διδασκαλία της ιστορίας, αφού τα ζητήματα της ιστορίας του 20ου αιώνα εμπεριέχουν την πολιτική σε μέγιστο βαθμό, για παράδειγμα η διδασκαλία του ολοκαυτώματος στο Ισραήλ έχει τα χαρακτηριστικά θρησκευτικής κατήχησης.
Ένα άλλο σοβαρό ζήτημα είναι οι έννοιες της αβεβαιότητας και της ανασφάλειας στον χώρο της επιστήμης της ιστορίας. Είναι σημαντικό να γίνει αντιληπτό πως η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια έχουν διαφορετικές έννοιες. Πολλοί νιώθουν ανασφάλεια για το παρελθόν τους η οποία συνδέεται με την κρίση ταυτότητας. Η ανασφάλεια κάνει τους ανθρώπους ευάλωτους στη φαλκίδευση της ιστορίας και τους κάνει να πιστεύουν τυφλά στους μύθους και αναπόφευκτα οδηγεί στον δογματισμό. Από την άλλη, η αβεβαιότητα είναι κάτι εξαιρετικά γόνιμο στον χώρο των επιστημών. Η αβεβαιότητα είναι κουλτούρα σκέψης που οδηγεί σε γόνιμες διεργασίες και έρευνες. Στον χώρο της ιστορικής επιστήμης πρέπει να ζούμε με την αβεβαιότητα διότι ποτέ δε θα υπάρχουν επαρκή στοιχεία για στοιχειοθέτηση ενός γεγονότος, αφού πολλές πηγές διασώθηκαν για συγκεκριμένους λόγους και αρχεία καταστράφηκαν ή σώθηκαν αποσπασματικά. Η αβεβαιότητα μας προστατεύει από τον φανατισμό και τη στερεοτυπική σκέψη. Έτσι θα πρέπει να λειτουργεί και το εκπαιδευτικό μας σύστημα, να καλλιεργήσουμε δηλαδή την κουλτούρα αυτή της αβεβαιότητας στα παιδιά μας. Ως πολίτες, θα πρέπει να τους εκπαιδεύσουμε να αποστρέφονται τη μισαλλοδοξία και τον φανατισμό.
Συγκεκριμένα για την κυπριακή κοινωνία, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε πως ο μεγάλος ένοχος για τις αγριότητες είναι ο ίδιος ο πόλεμος. Οι άνθρωποι πάντα θα έχουν διαφορετικές αντιλήψεις για διάφορα θέματα και αυτό είναι σεβαστό. Θα πρέπει όμως να αποφασίσουμε ποιες είναι οι επιδιώξεις μας για το μέλλον. Η θέση των επιστημόνων είναι πως θα πρέπει να τεθεί μία παύση στη βιομηχανία ηρώων στην Ελλάδα και στην Κύπρο και να σταματήσουμε πια να εκθειάζουμε τον πόλεμο.
Το μήνυμα των επιστημόνων είναι ξεκάθαρο: για τη δημιουργία πολιτών με κριτική σκέψη απαιτείται η ανάπτυξη κουλτούρας αναζήτησης της αλήθειας, από τη σχολική ηλικία. Η ιστορία είναι πολυδιάστατη, είναι ουσιαστικά μία διανοητική πρακτική που οδηγεί σε μία πολιτική ηθική. Η αποσιώπηση αποτελεί μορφή βίας και η συλλογική βία ιδεών οπλίζει άλλες μορφές βίας. Οι ιστορικοί θα πρέπει να αγωνιστούν με κάθε τίμημα για την αποκατάσταση της αλήθειας. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα μπορέσουμε να αποκαλούμαστε δημοκρατική κοινωνία και να απαλλαγούμε από πολιτικές και άλλες αγκυλώσεις.