Ένα πολύ σημαντικό μάθημα που αποκομίσαμε από την πανδημία του COVID-19 είναι η αναγκαιότητα της θωράκισης των δημοσίων νοσηλευτηρίων. Χωρίς αξιόπιστα δημόσια νοσηλευτήρια μια κρίση στην υγεία δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά. Εδώ και δεκαετίες, η κοινωνία μας ζει μια ανάλογη κρίση στην εκπαίδευση. Μια κρίση επιστημονικού αναλφαβητισμού και συνωμοσιολογίας που μεγεθύνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Παρομοίως, η κρίση αυτή δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί χωρίς τη θωράκιση του δημόσιου σχολείου.
Το δημόσιο σχολείο οφείλει και δύναται να παίξει ένα ρόλο που δεν μπορεί να παίξει κανένα ιδιωτικό σχολείο λόγω της συμπεριληπτικότητας και μαζικότητάς του. Πολύ ορθά συμπεριλαμβάνει παιδιά με αναπηρίες (με μεγάλο οικονομικό κόστος για το κράτος) καθώς και παιδιά από όλες τις κοινωνικές τάξεις σε μια προσπάθεια διασφάλισης ίσων δικαιωμάτων στη μόρφωση. Η πρόοδος της κοινωνίας μπορεί να προκύψει μόνο μέσα από τη μόρφωση όλων των κοινωνικών ομάδων. Αφήνοντας αμόρφωτο ή δίνοντας ελλιπή μόρφωση σε ένα τμήμα του πληθυσμού δημιουργούνται κοινωνικές ανισότητες που κάποια στιγμή θα οδηγήσουν σε κοινωνική αναταραχή (άνοδος ακραίων πολιτικών κομμάτων, συνωμοσιολογία, αντιεμβολιαστικά κινήματα, κάψιμο κεραιών κινητής τηλεφωνίας κ.λπ.).
Λήψη πολιτικών αποφάσεων και τρόπος λειτουργίας δημόσιου σχολείου
Γιατί αποτυγχάνει το δημόσιο σχολείο να καταπολεμήσει τον επιστημονικό αναλφαβητισμό και να διασφαλίσει ίσα δικαιώματα στη μόρφωση για όλα τα παιδιά; Αδιαμφισβήτητα, πάσχουν ο τρόπος λήψης πολιτικών αποφάσεων αλλά και ο τρόπος λειτουργίας του δημόσιου σχολείου.
Αρχίζοντας από τον τρόπο λήψης πολιτικών αποφάσεων, είναι εξωφρενικό το γεγονός ότι δεν υπάρχει ένας μακροπρόθεσμος αλλά ούτε καν μεσοπρόθεσμος σχεδιασμός για την εκπαίδευση που να έχει συμφωνηθεί από το σύνολο της πολιτικής ηγεσίας και των εμπλεκομένων μερών. Οι πολιτικές αλλάζουν ανάλογα με το ποια πολιτική παράταξη βρίσκεται στην εξουσία. Ακόμα χειρότερα, αλλάζουν ανάλογα με το ποιο στέλεχος της ίδιας παράταξης είναι υπουργός τη δεδομένη στιγμή. Οι εγκύκλιοι (εντολές προς τα σχολεία) του υπουργείου είναι συχνά διφορούμενες, αντικρουόμενες με άλλες προηγούμενες εγκυκλίους, γραμμένες στο πόδι και πολύ συχνά αποπροσανατολίζουν αντί να βοηθούν τα σχολεία να επιλύσουν τα προβλήματα που προκύπτουν σε κάθε περίπτωση. Πολλές φορές ξεσηκώνουν θύελλα αντιδράσεων διότι είναι εξώφθαλμα παράνομες με αποτέλεσμα να αναγκάζουν τις Επιτρόπους Δικαιωμάτων του Παιδιού και Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων καθώς και τις συντεχνίες των εκπαιδευτικών να επεμβαίνουν ακυρώνοντας ένα μέρος της εγκυκλίου και το υπουργείο να αναγκάζεται να παραδεχτεί το λάθος του. Η αναμονή της διορθωτικής εγκυκλίου δύο μέρες μετά την αποστολή κάθε εγκυκλίου έχει μετατραπεί σε σλόγκαν που χρησιμοποιείται από τις διευθύνσεις των σχολείων και ανέκδοτο στις συζητήσεις μεταξύ εκπαιδευτικών.
Ανάλογα με την εποχή (προεκλογική περίοδος, περίοδος κατά την οποία περνά από τη βουλή ένα νομοσχέδιο κ.ο.κ.) και τις εκάστοτε πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση από διάφορες ομάδες, ανακοινώνονται αλλαγές στη λειτουργία των σχολείων οι οποίες προκαλούν δυσκολίες και άγχος σε εκπαιδευτικούς, γονείς και μαθητές/τριες.
Παραδόξως, οι συντεχνίες εμπλέκονται σε θέματα πολιτικής του υπουργείου που δεν είναι συντεχνιακά όπως τις εβδομαδιαίες ώρες που θα διδάσκεται κάθε μάθημα και το αναλυτικό πρόγραμμα του κάθε μαθήματος. Οι συντεχνίες στη μέση εκπαίδευση ελέγχονται από τις ειδικότητες που έχουν τα περισσότερα μέλη, οπότε κάποια σημαντικά μαθήματα υποβαθμίζονται ενώ άλλα ασήμαντα μαθήματα παίρνουν περισσότερες ώρες στο ωρολόγιο. Το ωρολόγιο πρόγραμμα επηρεάζεται και από εξωσυντεχνιακούς παράγοντες όπως είναι η εκκλησία. Είναι κοινό μυστικό ότι ο εκάστοτε Υπουργός Παιδείας εγκρίνεται από τον Αρχιεπίσκοπο και τα Θρησκευτικά είναι το μοναδικό μάθημα που δεν αλλάζει ποτέ τις ώρες διδασκαλίας του στο ωρολόγιο πρόγραμμα.
Ιστορικό της διδασκαλίας της Εξέλιξης στο κυπριακό δημόσιο σχολείο
Χαρακτηριστικό παράδειγμα του παρεμβατισμού της εκκλησίας στο δημόσιο σχολείο είναι η ελλιπής ή σε ορισμένες περιπτώσεις μηδενική διδασκαλία της Εξέλιξης στους μαθητές των δημοσίων σχολείων της Κύπρου. Κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, υπήρχε κεφάλαιο Εξέλιξης στην ύλη της Βιολογίας Γ’ Λυκείου το οποίο εξεταζόταν και στις Προεισαγωγικές Εξετάσεις για την εισαγωγή στα πανεπιστήμια (σημερινές Παγκύπριες). Το κεφάλαιο διδασκόταν μόνο στους μαθητές και μαθήτριες που επέλεγαν το μάθημα της Βιολογίας στη Γ’ Λυκείου οπότε μία σημαντική μάζα αποφοίτων της μέσης εκπαίδευσης δεν ερχόταν καθόλου σε επαφή με το θέμα στα δώδεκα χρόνια μαθητικής ζωής. Κατά το χρονικό διάστημα από το 2001 μέχρι το 2017 η Εξέλιξη είχε εξαφανιστεί από τα αναλυτικά προγράμματα Βιολογίας με εξαίρεση ένα επιλεγόμενο μάθημα της Β’ Λυκείου που ονομαζόταν «Επιστήμη Περιβάλλοντος» και περιελάμβανε 4 περιόδους διδασκαλίας Εξέλιξης μέσα στο σχολικό έτος. Πολλοί Βιολόγοι το περνούσαν σε ένα δίωρο για να προχωρήσουν στα κεφάλαια περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Η «Επιστήμη Περιβάλλοντος» ήταν μάθημα επιλογής οπότε δεν το παρακολουθούσαν καν όλα τα παιδιά που επέλεγαν Βιολογία στη Γ’ Λυκείου. Συνεπώς, μεγάλο ποσοστό παιδιών που επέλεγαν Βιολογία στο Λύκειο δεν είχαν καμμιά επαφή με την Εξέλιξη και ένα μικρότερο ποσοστό διδασκόταν Εξέλιξη 2-4 περιόδους στα 12 χρόνια σχολείου. Στο ίδιο χρονικό διάστημα παρατηρήθηκε προσπάθεια διοχέτευσης υλικού ευφυούς σχεδιασμού που δεν πήρε διαστάσεις. Το 2017 η Εξέλιξη επανήλθε στην ύλη της Γ’ Λυκείου μετά από προσπάθειες μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας. Το κεφάλαιο σήμερα εξετάζεται στις Παγκύπριες Εξετάσεις. Ο στόχος είναι το κεφάλαιο να διδαχθεί και σε μια τάξη του γυμνασίου για να έρθουν σε επαφή με τις έννοιες της Εξέλιξης όλα τα παιδιά που περνούν από το εκπαιδευτικό σύστημα.
Ο επιστημονικός αλφαβητισμός εναντίον της συνωμοσιολογίας
Η συνωμοσιολογία τρέφεται από την άγνοια πάνω σε βασικές αρχές Φυσικών Επιστημών και από σειρά λογικών σφαλμάτων. Σημαντική αρχή που δεν θα έπρεπε κανένας απόφοιτος σχολείου να αγνοεί είναι η επιστημονική μέθοδος. Η επιστημονική μέθοδος είναι ο τρόπος με τον οποίο κτίζεται η επιστημονική γνώση και βασίζεται στη συνεχή αμφισβήτηση καθώς και στη συνεχή προσπάθεια κατάρριψης και επαλήθευσης των συμπερασμάτων μελετών από τους ίδιους ή άλλους επιστήμονες. Μη κατανοώντας τη φύση της επιστημονικής μεθόδου γίνεται εύκολα πιστευτή μια προσπάθεια συνωμοτικής κατασκευής επιστημονικής ψευδογνώσης για να εξυπηρετηθούν συμφέροντα. Για παράδειγμα, απόψεις ότι τα εμβόλια κάνουν κακό και οι επιστήμονες το αποκρύπτουν ή ότι το φάρμακο κατά του καρκίνου έχει ανακαλυφθεί αλλά δεν βγαίνει στην αγορά κ.ο.κ.
Άλλη βασική επιστημονική γνώση που οφείλουμε να διδάσκουμε στα παιδιά είναι ότι η συσχέτιση δεν συνεπάγεται αιτιατότητα. Αυτό είναι ένα λογικό σφάλμα στο οποίο υποπίπτουν συχνά οι συνωμοσιολόγοι. Για παράδειγμα, ο αυνανισμός δεν προκαλεί ακμή. Απλά είναι δύο καταστάσεις που συμβαίνουν κατά την εφηβεία. Αν δεν βρεθεί ο μηχανισμός με τον οποίο το ένα φαινόμενο προκαλεί το άλλο τότε από μόνος του ο συσχετισμός των δύο φαινομένων δεν συνεπάγεται αιτιότητα. Ακολουθώντας το ίδιο σκεπτικό, η συσχέτιση της εμφάνισης του αυτισμού λίγο μετά τη λήψη του εμβολίου MMR δεν σημαίνει ότι το εμβόλιο ευθύνεται για την εμφάνιση του αυτισμού αφού δεν έχει βρεθεί κανένα απολύτως στοιχείο που να υποδηλώνει ότι υπάρχει ο μηχανισμός με τον οποίο θα μπορούσε να γίνει αυτό παρόλες τις μελέτες που έχουν γίνει πάνω στο θέμα.
Τέλος, η επιστημονική θεωρία δεν είναι μια υπόθεση που κάνει κάποιος αλλά μια ιδέα που επεξηγεί ένα μεγάλο και ποικίλο όγκο δεδομένων και προβλέπει με συνέπεια νέα φαινόμενα. Το επιχείρημα που διαβάζουμε και ακούμε συχνά από συνωμοσιολόγους ότι η Θεωρία της Εξέλιξης είναι απλά μια θεωρία εννοώντας ότι είναι απλά μια υπόθεση που δεν έχει αποδειχθεί, είναι μια παρανόηση της έννοιας της επιστημονικής θεωρίας. Και η Θεωρία της Βαρύτητας είναι απλά μια θεωρία αλλά δεν άκουσα ποτέ να αμφισβητείται από συνωμοσιολόγους ούτε και κάποιον να πηδά από το μπαλκόνι του θεωρώντας ότι θα αιωρηθεί.
Η βασίλισσα που αντιμετωπίζεται ως υπηρέτρια
Η Βιολογία και η επιστήμη των Ηλεκτρονικών Υπολογιστών είναι σήμερα οι πιο ραγδαία αναπτυσσόμενες επιστήμες. Ένα εκπαιδευτικό σύστημα που βγάζει απόφοιτους χωρίς γνώσεις Βιολογίας και Ηλεκτρονικών Υπολογιστών είναι καταδικασμένο στην αποτυχία. Δεν θα εκφέρω άποψη για τις γνώσεις των αποφοίτων του κυπριακού δημόσιου σχολείου στους Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές αλλά η Βιολογία αντιμετωπίζεται από το δημόσιο σχολείο ως ο φτωχός συγγενής των υπολοίπων Φυσικών Επιστημών παρόλο που είναι το πρώτο σε προτίμηση επιλεγόμενο μάθημα Φυσικών Επιστημών από τους μαθητές. Για να κερδίσουμε τον αγώνα κατά του επιστημονικού αναλφαβητισμού η Βιολογία πρέπει επιτέλους να εργαστηριοποιηθεί, να διδάσκεται στο πεδίο και να προστεθούν στο αναλυτικό της πρόγραμμα θέματα Βιοηθικής και Εξέλιξης.
Η Βιολογία αντιμετωπίζεται από το δημόσιο σχολείο ως θεωρητικό μάθημα. Τα παιδιά αναγκάζονται να παπαγαλίζουν γνώσεις και δεν αποκτούν εργαστηριακές δεξιότητες. Η Βιολογία, όμως, είναι καθαρά εργαστηριακό μάθημα όπως τη Φυσική και τη Χημεία που απολαμβάνουν μειωμένο αριθμό παιδιών και εξοπλισμένα εργαστήρια σε γυμνάσια και λύκεια όπου τα παιδιά μπορούν με ασφαλή τρόπο να εκτελούν πειράματα υπό την επίβλεψη των εκπαιδευτικών. Στα λύκεια υπάρχουν εξοπλισμένα Εργαστήρια Βιολογίας ενώ στα περισσότερα γυμνάσια υπάρχουν απλά αίθουσες Βιολογίας που δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για διεξαγωγή πειραμάτων παρόλο που αυτά υπάρχουν στο αναλυτικό πρόγραμμα. Ακόμα κι αν υπήρχαν εργαστήρια στα γυμνάσια και πάλι δεν θα μπορούσαν να γίνουν εργαστηριακά πειράματα από μαθητές αφού ο μεγάλος αριθμός παιδιών δεν θα το επέτρεπε.
Η εργαστηριοποίηση της Βιολογίας είναι ένα αίτημα των βιολόγων μέσης εκπαίδευσης που χρονολογείται από το 2007 οπότε έγινε και η πρώτη στάση εργασίας με αυτό το αίτημα. Από τότε πήραμε πολλές υποσχέσεις αλλά η εργαστηριοποίηση δεν έγινε παρά μόνο στην Γ’ Λυκείου. Στις υπόλοιπες τάξεις τα πειράματα γίνονται με επίδειξη από τον διδάσκοντα και είναι περιορισμένα λόγω του πιεσμένου χρόνου αφού η ύλη είναι ασφυκτικά εκτενής. Η διάκριση εις βάρος της Βιολογίας δεν γίνεται για εκπαιδευτικούς λόγους. Είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς τους εκπαιδευτικούς λόγους για τους οποίους μαθήματα όπως η Οικιακή Οικονομία εργαστηριοποιήθηκαν σε όλες τις τάξεις γυμνασίου ενώ η Βιολογία παρέμεινε χωρίς εργαστηριοποίηση. Ή ακόμα τους λόγους για τους οποίους η Γεωγραφία διδάσκεται μόνο μία περίοδο εβδομαδιαίως στην Α Γυμνασίου και μία στη Β’ Γυμνασίου. Οι στόχοι του υπουργείου δεν είναι να βγάλουμε αγεωγράφητους απόφοιτους που να πιστεύουν ότι η Γη είναι επίπεδη και να μην μπορούν να βρουν την Κύπρο στον παγκόσμιο χάρτη. Ούτε απόφοιτους που να μην γνωρίζουν τι είναι τα εμβόλια και να πηγαίνουν σε ομοιοπαθητικούς για θεραπεία. Απλά δεν υπάρχουν στόχοι! Οι αποφάσεις λαμβάνονται για να εξυπηρετήσουν πολιτικά και συντεχνιακά συμφέροντα συγκεκριμένων ομάδων.
Η Βιολογία χωρίς Εξέλιξη, Βιοηθική και πεδίο
Τον Μάρτιο του 1973, ο κορυφαίος εξελικτικός βιολόγος Theodosius Dobzhansky έγραφε στο περιοδικό “The American Biology Teacher” ότι «Τίποτα δεν έχει νόημα στη Βιολογία παρά μόνο υπό το φως της Εξέλιξης». Η φράση του Dobzhansky έμεινε στην ιστορία επειδή είναι πολύ εύστοχη. Πράγματι, η Εξέλιξη συνδέει όλα τα κεφάλαια της Βιολογίας μεταξύ τους και τα κάνει να αποκτούν νόημα. Ακόμα, είναι ο μόνος τρόπος για να εξηγήσουμε φαινόμενα όπως ο λόξιγκας, η ύπαρξη του τυφλού εντέρου, ο ρατσισμός, τα κοινά στάδια εμβρυογένεσης ανάμεσα σε διαφορετικούς οργανισμούς κ.α..
Πολλά από τα ζητήματα με τα οποία ασχολείται η Βιολογία έχουν φιλοσοφικές και νομικές προεκτάσεις. Οι νέες τεχνολογίες αναπαραγωγής, η αντισύλληψη, η άμβλωση, η κλωνοποίηση, η γενετική τροποποίηση και τα δικαιώματα των ζώων είναι μόνο μερικά ζητήματα που θέτουν βιοηθικά διλήμματα τα οποία οφείλει να αγγίξει ένα σύγχρονο αναλυτικό πρόγραμμα Βιολογίας. Τα παιδιά θα έρθουν σε επαφή με αυτά τα διλήμματα αργά ή γρήγορα στη ζωή τους και δεν θα γνωρίζουν τον ορθό τρόπο προσέγγισής τους αν δεν τον διδαχθούν στο σχολείο.
Το κενό που δημιουργείται στην εκπαίδευση λόγω της αποδυνάμωσης της Βιολογίας έρχονται να το καλύψουν άλλα μαθήματα όπως τα Θρησκευτικά και τα φιλολογικά μαθήματα. Στο αναλυτικό πρόγραμμα των Θρησκευτικών διδάσκονται θέματα Βιοηθικής και Εξέλιξης. Στα φιλολογικά μαθήματα τίθενται ηθικά ζητήματα που αφορούν τις Φυσικές Επιστήμες και την Τεχνολογία. Η πολυθεματικότητα δεν θα ήταν πρόβλημα αν και στις Φυσικές Επιστήμες δινόταν χρόνος για να ασχοληθούν με τα ίδια θέματα. Αυτό που συμβαίνει όμως είναι ότι ασχολούνται άλλες ειδικότητες για τα θέματα αυτά χωρίς να ασχολείται η Βιολογία ή και οι υπόλοιπες Φυσικές Επιστήμες. Συνεπώς, τα παιδιά μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τα θέματα Βιοηθικής μονοδιάστατα χωρίς να μαθαίνουν ποτέ τον τρόπο προσέγγισης των θεμάτων αυτών από τις Φυσικές Επιστήμες.
Η Βιολογία δεν είναι μόνο εργαστηριακό μάθημα. Είναι και μάθημα πεδίου. Κεφάλαια όπως η φωτοσύνθεση και η οικολογία διδάσκονται καλύτερα στη φύση όπου τα παιδιά μπορούν να εκτιμήσουν τον ανταγωνισμό μεταξύ των ειδών, να φωτογραφίσουν οργανισμούς, να κάνουν δειγματοληψίες και μετρήσεις αβιοτικών και βιοτικών παραγόντων νιώθοντας έτσι τη μαγεία της φύσης και της επιστήμης. Αδιαμφισβήτητα τα παιδιά θα εκτιμήσουν και θα αγαπήσουν τη Βιολογία ευκολότερα με αυτό τον τρόπο. Επισκέψεις σε περιβαλλοντικά κέντρα οργανώνονται κάθε χρόνο από τους εκπαιδευτικούς αλλά αναστατώνουν ολόκληρο το σχολείο αφού απαιτείται να λείψουν τα παιδιά ολόκληρη την ημέρα και να χάσουν τα υπόλοιπά τους μαθήματα. Η επίσκεψη στο πεδίο πρέπει να ενταχθεί στο αναλυτικό πρόγραμμα και να βρεθεί τρόπος να εκτελούνται τα μαθήματα στο πεδίο από όλα τα παιδιά σε κοντινή απόσταση από το σχολείο και σε μικρές ομάδες.
Συνοψίζοντας, ο επιστημονικός αναλφαβητισμός πλήττει την κοινωνία μας και το δημόσιο σχολείο έχει να παίξει τον πιο σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπισή του. Η πολιτεία οφείλει να δώσει στο μάθημα της Βιολογίας τα εργαλεία για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Τα εργαλεία αυτά είναι η εργαστηριοποίηση του μαθήματος στο γυμνάσιο και στο λύκειο όπως συμβαίνει με τα υπόλοιπα μαθήματα των Φυσικών Επιστημών (Χημεία και Φυσική) και η ένταξη σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης της Εξέλιξης, της Βιοηθικής και των δραστηριοτήτων πεδίου.
Λουκάς Νικολάου, Βιολόγος Μέσης, Υποψήφιος Διδάκτορας Παλαιοντολογίας Σπονδυλωτών ΕΚΠΑ, Ειδικός Επιστήμονας EUC
Πηγές φωτογραφιών:
https://mrvroec.com/activities/fieldwork/
https://twitter.com/UGHS_Wolverines/status/1105895237090725891
https://apps.carleton.edu/campus/arb/connections/?module_api=image_detail&module_identifier=module_identifier-mcla-ImageSidebarModule-mloc-sidebar-mpar-da9af63edc444779df2c954dfc8d4d40&image_id=490645