Σπύρος Σφενδουράκης
Καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας
Τμήμα Βιολογικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κύπρου
& Πρόεδρος Ομίλου Ανθρωπιστών Κύπρου
Η θεωρία της εξέλιξης των βιολογικών όντων, αν και έχει ηλικία 150 ετών περίπου, συνεχίζει να αντιμετωπίζει καταστάσεις που μάλλον θα τις θεωρούσαμε παράξενες για κάθε άλλη επιστημονική θεωρία. Από τη μια, πολλοί άνθρωποι την αμφισβητούν συνολικά, πιστεύοντας ότι έχουν τις αναγκαίες γνώσεις και τα επιχειρήματα ώστε να τη θεωρήσουν αναληθή. Από την άλλη, πολλοί από όσους την αποδέχονται αντιλαμβάνονται αρκετά σημεία της με λάθος τρόπο. Δεν γνωρίζω άλλη θεωρία που να βρίσκεται σε παρόμοια θέση. Δυσκολία στην κατανόηση, βέβαια, αντιμετωπίζουν αρκετές επιστημονικές θεωρίες αλλά, συνήθως, απλώς οδηγεί στην παραδοχή αυτής της αδυναμίας και όχι σε ισχυρές απόψεις σχετικά μ’ αυτές.
Η εξελικτική βιολογία, φυσικά, αφορά άμεσα τον άνθρωπο οπότε και έρχεται συχνά σε σύγκρουση με βαθιά ριζωμένες ιδέες και ενστικτώδεις αντιδράσεις, ακόμα και με επίμονες ψυχολογικές στάσεις που έχουν και οι ίδιες εξελιχθεί. Έτσι, είναι σε κάποιον βαθμό αναμενόμενο πολλοί άνθρωποι να αισθάνονται έντονα ή και να έχουν εκ των προτέρων διαμορφωμένη θέση απέναντί της, ακόμη κι αν δεν την καταλαβαίνουν ή δεν την γνωρίζουν σε βάθος. Είναι, λοιπόν, σημαντικό για τον καθένα που θέλει να προσέλθει στη συζήτηση για την εξέλιξη, να ξεκαθαρίσει μέσα του εάν έχει τη διάθεση να αμφισβητήσει τις πεποιθήσεις του και εάν, αφού ελέγξει τα επιχειρήματα που θα του παρουσιαστούν, είναι έτοιμος να αποδεχθεί αλήθειες που μπορεί να ανατρέψουν πολλά από όσα πιστεύει.
Πολλοί εξελικτικοί βιολόγοι υποστηρίζουν ότι οι παρανοήσεις της εξελικτικής θεωρίας αποτελούν μία από τις κύριες αιτίες που δυσκολεύουν την αποδοχή της. Είναι έτσι, όμως; Αν και το ξεκαθάρισμα κάποιων παρανοήσεων μπορεί όντως να βοηθήσει στην αποδοχή της, η διαλεύκανση κάποιων άλλων πάλι είναι πιθανότερο να οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερη άρνηση, ιδίως από εκείνους που δεν είναι έτοιμοι να εγκαταλείψουν τις καλά ριζωμένες πεποιθήσεις τους. Αλλά ας προχωρήσουμε βήμα-βήμα, προσπαθώντας να διαλύσουμε παρανοήσεις και να δώσουμε μια σαφή εικόνα της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας.
Εξελίσσονται όντως οι οργανισμοί;
Η προσπάθεια να διαλυθούν οι παρανοήσεις σχετικά με την εξελικτική θεωρία, προϋποθέτει την αποδοχή του γεγονότος της εξέλιξης. Αυτή η αποδοχή, όμως, δεν είναι δεδομένη. Όπως είπα, είναι πολλοί εκείνοι που αμφισβητούν ότι συμβαίνει εξέλιξη. Έτσι, θα πρέπει πρώτα να προσπαθήσω να δείξω το γιατί μια τέτοια αμφισβήτηση δεν έχει θέση στη σύγχρονη σκέψη. Το ζήτημα αυτό συνδέεται στενά και με μια γενικότερη παρανόηση γύρω από το πώς προχωρά η επιστήμη και το τι είναι μια επιστημονική θεωρία.
Καταρχάς, πρέπει να πω ότι το γεγονός της εξέλιξης των οργανισμών μέσα από διαδοχικούς κοινούς προγόνους που φθάνουν στο παρελθόν μέχρι και την εμφάνιση της ζωής στη Γη, δεν αμφισβητείται σήμερα από κανέναν επιστήμονα εντός της σχετικής παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας, και αποτελεί σήμερα ένα από τα πιο στέρεα επιστημονικά δεδομένα που διαθέτουμε για τον κόσμο γύρω μας! Κάθε μέρα κυριολεκτικά δεκάδες χιλιάδες επιστήμονες σε όλο τον κόσμο επεξεργάζονται λεπτομέρειες της εξελικτικής διαδικασίας. Οι επιστημονικές δημοσιεύσεις με αποτελέσματα από έρευνες πάνω σε διάφορες όψεις της εξέλιξης ανέρχονται σε αρκετές χιλιάδες κάθε χρόνο! Παράλληλα, όλες οι γνώσεις που αποκτούμε στη βιολογία, φέρουν έντονο το σημάδι της μακράς πορείας της εξέλιξης παρόλο που στην καθημερινή επιστημονική τους πράξη, πολλοί βιολόγοι δεν χρειάζεται να αναφέρονται άμεσα στην εξέλιξη, καθώς τα ερωτήματά τους μπορεί να αφορούν λεπτομέρειες της λειτουργίας των οργανισμών. Μόλις, όμως, επιχειρήσουν να εξηγήσουν τις λειτουργίες αυτές, από τη μικροσκοπική κλίμακα των μορίων μέχρι και ολόκληρα τα οικοσυστήματα, αυτομάτως ανατρέχουν στην εξελικτική κληρονομιά. Κάθε τι που περιγράφουμε στη βιολογία ταιριάζει με όσα θα περίμενε κανείς από την εξελικτική διαδικασία, και ταυτόχρονα δεν μπορούν να εξηγηθούν με άλλον, γνωστό έστω, τρόπο! Αποδεικνύεται κάθε μέρα σε κάθε εργαστήριο στον κόσμο, πόσο δίκιο είχε ο σπουδαίος εξελικτικός Theodosius Dobzhansky όταν έλεγε ότι «τίποτε στη βιολογία δεν έχει νόημα, παρά μόνον υπό το φως της εξέλιξης».
Αν αυτά που μόλις ανέφερα ακούγονται αυθαίρετα, σκεφθείτε τι άποψη έχετε για άλλες επιστημονικές θεωρίες, όπως ας πούμε για την κβαντική θεωρία, τη θεωρία της σχετικότητας, τη θεωρία της θερμοδυναμικής, τη θεωρία της μεταβατικής κατάστασης, την κυτταρική θεωρία, τη θεωρία της κληρονομικότητας κ.λπ. Μπορεί οι περισσότεροι να μην γνωρίζετε καν κάποιες από αυτές, αλλά αναρωτηθείτε εάν μπορείτε να πείτε κατά πόσο ισχύουν ή όχι, και γιατί. Οι επιστημονικές θεωρίες αυτές, πολλές από τις οποίες διαθέτουν λιγότερη εμπειρική τεκμηρίωση από τη θεωρία της εξέλιξης, αποδεικνύουν την αλήθεια τους με τον ίδιο τρόπο που το κάνει και η θεωρία της εξέλιξης. Όπως και να ‘χει, αν δεν είσαστε βέβαιοι για την ισχύ τους, απλώς σκεφθείτε πώς γίνεται να δουλεύει το κινητό σας τηλέφωνο.
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε αναγνωρίσει και μελετήσει χιλιάδες μορφές ζωής, πολύ περισσότερες απ’ όσες γνώριζαν οι άνθρωποι σε ολόκληρη την προηγούμενη ιστορία. Ο τρόπος που λειτουργούν, η σύστασή τους, η μορφή τους και όλα τα χαρακτηριστικά τους, ταιριάζουν εξαιρετικά καλά με το βασικό σενάριο για την εξέλιξη των οργανισμών που προσφέρει η εξελικτική βιολογία. Η σχετικά πρόσφατη δυνατότητα ανάγνωσης του γενετικού μας υλικού, του DNA μας, ενίσχυσε ακόμα περισσότερο την εξελικτική θεωρία και προσέφερε κυριολεκτικά εκατομμύρια πρόσθετες ενδείξεις υπέρ της!
Αυτό που πρέπει να προσέξουμε εδώ είναι ότι η εξελικτική θεωρία ΔΕΝ βασίζεται σε μια-δυο καίριες ενδείξεις που αν αποδειχθούν προβληματικές τότε αυτή καταρρέει στο σύνολό της. Αν, για παράδειγμα, κάποιος δείξει ότι ένα απολίθωμα αυστραλοπίθηκου (προγόνου των ανθρώπων) ή μιας αρχαιοπτέρυγας (προγονικού πτηνού) έχει χρονολογηθεί λάθος, ή ακόμα κι ότι είναι «κατασκευασμένο», η εξελικτική θεωρία ΔΕΝ καταρρίπτεται. Αν κάποιος, επίσης, θεωρήσει ότι όντως λείπει ένα κρίσιμο απολίθωμα σε μια γενεαλογική γραμμή («ελλείπων κρίκος» που λέγανε παλιότερα), και πάλι δεν καταρρίπτει την εξελικτική θεωρία. Γιατί; Για δύο πολύ βασικούς λόγους: ο πρώτος είναι ότι η εξελικτική θεωρία βασίζεται σε ένα τεράστιο σύνολο ενδείξεων, παρατηρήσεων και πειραματικών αποτελεσμάτων, που όλα συγκλίνουν στα ίδια συμπεράσματα. Έτσι, όποιος αμφισβητεί τη θεωρία θα πρέπει να δείξει ότι υπάρχει πρόβλημα σε όλες, ή έστω στις περισσότερες από αυτές τις ομάδες ενδείξεων. Ή, εναλλακτικά, να τις εξηγήσει μέσα από κάποια άλλη θεωρία. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι η κατάρριψη μιας επιστημονικής θεωρίας δεν γίνεται μέσα από την επισήμανση επιμέρους ατελειών ή ελλείψεών της αλλά από την εύρεση στοιχείων που αντικρούουν τα όσα προβλέπει!
Υπάρχουν τότε τρόποι για να δειχθεί ότι η εξελικτική θεωρία είναι εσφαλμένη; Φυσικά. Για παράδειγμα: αν βρεθούν απολιθώματα πιθήκων σε γεωλογικά στρώματα ηλικίας 500 εκατομμυρίων ετών. Ή, αν βρεθεί γενετικό υλικό σε ένα φυτό με σειρά «γραμμάτων» που να μοιάζει περισσότερο με εκείνη ενός πτηνού παρά με ενός άλλου φυτού. Ή επίσης, αν βρεθεί ένας οποιοσδήποτε οργανισμός με εντελώς διαφορετικό σύστημα αναπαραγωγής και ανάπτυξης από όσους γνωρίζουμε σήμερα, δηλαδή που να μην βασίζεται σε νουκλεϊκά οξέα (DNA και RNA) ή σε πρωτεΐνες με τα γνωστά 20 αμινοξέα. Όποιος γνωρίζει καλά τους οργανισμούς και την εξελικτική θεωρία μπορεί να βρει πολλά στοιχεία που αν επιβεβαιώνονταν θα την κατέρριπταν. Εάν το έκανε, μάλιστα, θα είχε εξασφαλισμένο τουλάχιστον ένα Νόμπελ! Φυσικά, δεν έχει υπάρξει ούτε ένα τέτοιο εύρημα εδώ και 150 χρόνια τουλάχιστον. Αντιθέτως, κάθε τι που μαθαίνουμε για τη ζωή στη Γη έρχεται και ταιριάζει υπέροχα στην εξελικτική θεωρία, οι βασικές αρχές της οποίας τέθηκαν από τον Δαρβίνο στα μέσα του 19ου αιώνα. Έτσι, όποιος θέλει να αμφισβητήσει την εξελικτική θεωρία θα πρέπει είτε να φέρει κάμποσα τέτοια σοβαρά ευρήματα είτε να προσφέρει κάποια εναλλακτική θεωρία που να εξηγεί το σύνολο των δεδομένων που διαθέτουμε για τους ζωντανούς οργανισμούς, και μάλιστα με τρόπο που να μπορεί να ελεγχθεί και να διαψευστεί.
Μα η εξέλιξη δεν είναι παρά μια θεωρία
Εδώ, είναι το κατάλληλο σημείο για να ξεκαθαρίσουμε ένα από τα πιο συνηθισμένα επιχειρήματα ενάντια στην εξέλιξη: ότι δεν είναι παρά μονάχα μια θεωρία. Πολλοί άνθρωποι φαίνεται ότι αισθάνονται ασφάλεια στη σκέψη ότι η θεωρία της εξέλιξης δεν είναι η μόνη που εξηγεί την ποικιλία των ζωντανών οργανισμών, τα απολιθώματα, την εμφάνιση του ανθρώπου κ.ά. Ότι είναι απλώς μια από τις αρκετές θεωρίες που έχουν παρόμοια πιθανότητα να είναι αληθινές, ή ότι μπορεί αύριο να βρεθεί κάποια άλλη θεωρία που να εξηγεί καλύτερα τη ζωή. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι πολλές από τις θεωρίες που κυριαρχούσαν κάποτε στην επιστημονική κοινότητα, κάποια στιγμή αποδείχθηκαν εσφαλμένες.
Στον καθημερινό μας λόγο μιλάμε για «θεωρίες» όταν θέλουμε να αναφερθούμε σε ιδέες, σκέψεις, απόψεις που μπορεί να έχει κάποιος, χωρίς να χρειάζονται ιδιαίτερη τεκμηρίωση. Στην επιστήμη, όμως, θεωρία σημαίνει κάτι ριζικά διαφορετικό. Μια επιστημονική θεωρία είναι ό,τι πιο τεκμηριωμένο, διερευνημένο και πολλαπλώς ελεγμένο διαθέτουμε για την ερμηνεία κάποιου φυσικού φαινομένου. Περιλαμβάνει ένα σύνολο από προτάσεις, διαπιστώσεις, συμπεράσματα και προβλέψεις που έχουν ελεγχθεί από πολλές, ανεξάρτητες μεταξύ τους, ομάδες επιστημόνων, χωρίς να έχουν καταφέρει να βρουν παρατηρήσεις, πειραματικά δεδομένα ή άλλα στοιχεία που να τα αντικρούουν. Δηλαδή, με απλά λόγια, επιστημονική θεωρία είναι ό,τι πιο κοντά διαθέτουμε σε αυτό που αποκαλούμε «αλήθεια».
Συχνά, πριν από τη διαμόρφωση μιας θεωρίας, διατυπώνονται υποθέσεις. Οι υποθέσεις μπορεί να βασίζονται σε παρατηρήσεις ή πειραματικά δεδομένα, στην επεξεργασία κάποιας άλλης θεωρίας, ή ακόμα και στην έμπνευση ενός ευφυούς ανθρώπου. Φυσικά, η έμπνευση έρχεται ως αποτέλεσμα της ασυνείδητης σύνθεσης πλήθους πληροφοριών και δεδομένων, οπότε έρχεται συνήθως μόνον σε όσους έχουν μελετήσει σε βάθος ένα θέμα. Οι επιστημονικές υποθέσεις μπορεί να οδηγήσουν σε νέες θεωρίες εάν τεκμηριωθούν από πρόσθετες παρατηρήσεις, πειράματα, περαιτέρω επεξεργασία κ.λπ. Εφόσον μια υπόθεση δεν καταρριφθεί έπειτα από τις επανειλημμένες και καλά οργανωμένες προσπάθειες αρκετών διαφορετικών επιστημονικών ομάδων, τότε γίνεται ή εντάσσεται σε μια επιστημονική θεωρία. Οι επιστημονικές θεωρίες λέμε ότι «επιβεβαιώνονται» όταν συσσωρεύεται πλήθος ενδείξεων που ταιριάζουν καλά με τις προβλέψεις τους και, ταυτόχρονα, δεν βρίσκονται ενδείξεις που να τις καταρρίπτουν, δηλαδή που να έρχονται σε αντίθεση με τις προβλέψεις τους.
Είναι, λοιπόν, η θεωρία της εξέλιξης «απλώς» μια θεωρία; Βάσει όσων είπαμε, η απάντηση είναι ότι πρόκειται για μια έγκυρη επιστημονική θεωρία, τεκμηριωμένη και ελεγμένη από χιλιάδες επιστήμονες, συμφωνεί με τεράστιο αριθμό από παρατηρήσεις και με, επίσης τεράστιο, πλήθος εργαστηριακών πειραμάτων. Επιπλέον, μέχρι σήμερα δεν έχει διατυπωθεί οποιαδήποτε εναλλακτική θεωρία που να ερμηνεύει την ποικιλία της ζωής, τη δομή και τη λειτουργία των ζωντανών οργανισμών στον πλανήτη μας!
Κάποιες προτάσεις που κατά καιρούς φέρονται ως «εναλλακτικές θεωρίες», δεν διαθέτουν τα στοιχεία που απαιτούνται για να κριθούν ως επιστημονικές. Στην ουσία, οι μοναδικές εναλλακτικές προτάσεις μέχρι σήμερα ήταν ο «δημιουργισμός» και ο λεγόμενος «ευφυής σχεδιασμός. Ο πρώτος ούτε καν προσπαθεί να πείσει ότι αποτελεί επιστημονική θεωρία, αφού απλώς βασίζεται στην επίκληση ενός υπερφυσικού δημιουργού, εξ ορισμού μη υποκείμενου σε οποιονδήποτε έλεγχο. Ο δεύτερος, πάλι, αν και προσπαθεί να περάσει ως επιστημονικός, δεν προσφέρει τις αναγκαίες ενδείξεις που να τον στηρίζουν και δεν δείχνει πώς θα μπορούσε να διαψευστεί, κάτι που είναι πολύ κρίσιμο για να θεωρηθεί επιστημονική μια θεωρία. Αρέσκεται απλώς να αναζητά «κενά» στην εξελικτική θεωρία και να «ανακαλύπτει» αδύνατα σημεία, όπως δομές που υποτίθεται ότι δεν θα ήταν δυνατό να εξελιχθούν βάσει των μηχανισμών που υποτίθεται ότι προτείνει η εξελικτική θεωρία. Συνεπώς, ακόμα κι αν όντως είχαν βάση αυτά τα παραδείγματα (κάτι που δεν ισχύει), και πάλι δεν θα είχαμε μπροστά μας κάποια εναλλακτική επιστημονική θεωρία!
Να επισημάνουμε εδώ ότι μια επιστημονική θεωρία είναι σημαντικό να είναι συμβατή με το υπόλοιπο σώμα της επιστημονικής γνώσης, το οποίο είναι σήμερα ασύλληπτα τεράστιο. Εάν δεν είναι, οφείλει να φέρει εξαιρετικά ισχυρές ενδείξεις υπέρ της, ώστε να μπορούν να ταρακουνήσουν και το υπόλοιπο σώμα γνώσεων. Έτσι, όταν η αστρολογία, ας πούμε, υποστηρίζει πως η θέση των άστρων κατά τη γέννησή μας επηρεάζει τον χαρακτήρα μας, έρχεται σε αντίθεση με όσα γνωρίζουμε τόσο από τη φυσική (βαρύτητα, ακτινοβολία κ.ά.) όσο και από τη βιολογία και την ψυχολογία (ανάπτυξη, συμπεριφορά, διαμόρφωση ψυχισμού κ.λπ.). Ή, όταν η ομοιοπαθητική μιλά για «δυναμοποίηση» ουσιών μέσα από την πολύ μεγάλη διάλυσή τους, έρχεται σε αντίθεση με όσα γνωρίζουμε από τη χημεία (τουλάχιστον).
Ναι, αλλά η θεωρία της εξέλιξης δεν είναι επιστημονική αφού δεν μπορούμε να πάμε στο παρελθόν και να επιβεβαιώσουμε όσα λέει
Έχω ακούσει αρκετές φορές το επιχείρημα ότι η θεωρία της εξέλιξης δεν είναι επιστημονική επειδή (υποτίθεται ότι) δεν υπάρχει τρόπος να διαψευστεί, καθώς μιλά για πράγματα που έγιναν στο παρελθόν όπου δεν μπορούμε να πάμε για να ελέγξουμε τι συνέβη. Αν και έχω ήδη παρουσιάσει κάποιους τρόπους διάψευσής της, να προσθέσω εδώ ότι πειραματικός έλεγχος της θεωρίας γίνεται καθημερινά σε χιλιάδες εργαστήρια ανά τον πλανήτη. Για παράδειγμα, ο έλεγχος αυτός περιλαμβάνει και την ανασύσταση των σχέσεων συγγένειας («φυλογενετικών») ανάμεσα στους οργανισμούς. Κάθε φορά που μελετάμε τις σχέσεις των οργανισμών, στην ουσία ελέγχουμε προβλέψεις της εξελικτικής θεωρίας σχετικά με τα πρότυπα ομοιότητας του γενετικού υλικού ή άλλων χαρακτηριστικών τους. Και κάθε φορά, τα αποτελέσματα ταιριάζουν υπέροχα με τις προβλέψεις! Δεν χρειάζεται να πάμε στο παρελθόν για να δούμε τι έγινε, αφού οι σημερινοί οργανισμοί κουβαλούν οι ίδιοι την ιστορία τους και, φυσικά, υπάρχουν και τα απολιθώματα ως πρόσθετη πληροφορία. Μπορούμε με ασφάλεια να πούμε ότι τα στοιχεία που διαθέτει η εξελικτική βιολογία είναι πολύ περισσότερα από όσα διαθέτει η αρχαιολογία. Και δεν νομίζω να αμφισβητεί κανείς ποιοι έγραψαν τις τραγωδίες και αν συνέβη μάχη στον Μαραθώνα.
Θα μπορούσε, επίσης, να διαψεύσει κανείς ακόμα και συγκεκριμένα επιμέρους κομβικά στοιχεία της εξελικτικής θεωρίας, όπως τη φυσική επιλογή. Εάν, ας πούμε, καλλιεργήσουμε έναν μικροοργανισμό και διαπιστώσουμε ότι παραμένει για πολλές γενιές και εντέλει κυριαρχεί σε συχνότητα μια μετάλλαξη που (χωρίς να είναι συνδεδεμένη με κάποια άλλη επωφελή) μειώνει την επιβίωση ή/και την αναπαραγωγική ικανότητα, τότε έχουμε καταρρίψει τη φυσική επιλογή. Ή εάν βρούμε έναν πληθυσμό, στον οποίο για πολλές γενιές αναπαράγονται περισσότερο τα άτομα που είναι πιο ευάλωτα στις αλλαγές του περιβάλλοντος.
Η θεωρία της εξέλιξης είναι απολύτως επιστημονική, διαψεύσιμη και πολύ ισχυρή, και παραμένει έγκυρη παρά τις διαρκείς απόπειρες διάψευσής της μέχρι σήμερα. Είναι με βεβαιότητα μία από τις καλύτερα τεκμηριωμένες επιστημονικές θεωρίες που γνωρίζουμε! Ας δεχθούμε, λοιπόν, ότι η θεωρία της εξέλιξης είναι η μοναδική επιστημονική θεωρία που ερμηνεύει το πώς εκδηλώνεται η ζωή στη Γη και ας προχωρήσουμε στη διάλυση άλλων παρανοήσεων γι’ αυτή. Η συνέχεια την ερχόμενη εβδομάδα.
Παρανοήσεις της εξελικτικής θεωρίας (μέρος 2ο)